Αν είναι ανθρώπινος ο πόνος δεν είμαστε άνθρωποι μόνο για να πονούμε
Γι’ αυτό συλλογίζομαι τόσο πολύ, τούτες τις μέρες, το μεγάλο ποτάμι
Αυτό το νόημα που προχωρεί ανάμεσα σε βότανα και σε χόρτα
Και ζωντανά που βόσκουν και ξεδιψούν κι ανθρώπους που σπέρνουν και που θερίζουν
Και σε μεγάλους τάφους ακόμη και μικρές κατοικίες των νεκρών.
(Γ.Σεφέρης )
Ναι ,ένας τέτοιος μεγάλος τάφος νεκρών είναι ο τόπος που μας φιλοξενεί σήμερα ,το σπήλαιο της Μιλάτου .Βλέπετε ορισμένοι τόποι κουβαλούν μεγάλο απόθεμα μνήμης ,γιατί ακριβώς συνδέονται με μεγάλους αγώνες, με μεγάλες ιδέες και μεγάλες θυσίες .Δηλαδή με μεγάλο πόνο. 190 χρόνια μετά το ολοκαύτωμα του σπηλαίου της Μιλάτου δεν θέλω τίποτε άλλο παρά να μιλήσω απλά, να μου δοθεί ετούτη η χάρη, γιατί απλοί ήταν οι άνθρωποι που θυσιάστηκαν εδώ το Φλεβάρη του 1823 και απλή , υ π α ρ ξ ι α κ ή η ανάγκη που γέννησε μια τέτοια θυσία : Η ανάγκη του ανθρώπου για ελευθερία και αξιοπρέπεια. Όταν το αδιανόητο προσβάλλει την τιμή και τον ουρανό σου , τα παιδιά και τις ελιές σου, τη λύρα , τη θάλασσα και το ψωμί σου είσαι έτοιμος να σκοτώσεις και να σκοτωθείς . Και για τον Κρητικό ήταν αδιανόητα οδυνηρή ,απάνθρωπη και εξευτελιστική η τουρκική κυριαρχία που από το 1669 κρατούσε δέσμιο το νησί του.
Από την ώρα που πάτησαν οι Τούρκοι στην Κρήτη ,το νησί, γράφει ο Κριτοβουλίδης στα «Απομνημονεύματά του » , «δεν ήτο άλλο ,ειμή σφαγείον τρομερόν» ,αφού το δουλεμπόριο ,οι ανθρωποαγορές των χριστιανών ,οι φόνοι, οι καταπιέσεις ,οι πλείστες όσες παρανομίες, οι εξισλαμισμοί ήταν η συνήθης τακτική των κατακτητών . Ο Ολλανδός γεωγράφος Ντάπερ που επισκέφθηκε την Κρήτη το 1817 γράφει σχετικά : «ουδεμία χώρα και ουδεμία επαρχία του Οθωμανικού κράτους διοικείται χειρότερον της Κρήτης. Οι Τούρκοι εν αυτή, μεγάλοι και μικροί, πράττουσι μόνον ό,τι θέλουσι». Οι αυθαιρεσίες, τα εγκλήματα και οι ωμότητες είχαν ως αποτέλεσμα σταδιακά κατά τη διάρκεια της τουρκικής κατοχής οι χριστιανοί της Κρήτης από 500.000 που ήσαν να καταλήξουν στις 150.000 το 1821.
Γι αυτό κατά τη διάρκεια της τουρκικής κατάκτησης οι κρητικοί καπεταναίοι γίνονταν αντάρτες ,«χαϊνηδες » ,στα κρητικά βουνά αλλά και στη θάλασσα (στο νομό μας είχαμε το Μιχαήλ Βογιατζή )και παρά το γεγονός ότι η φιλική εταιρία δεν είχε προνοήσει για οργάνωση της επανάστασης στην Κρήτη ήταν αρκετό ένα γράμμα του Πατριάρχη Γρηγορίου του Ε΄στους επισκόπους του νησιού ,για να ανάψει η φλόγα που σιγόκαιγε τόσα χρόνια.
Ο νομός Λασιθίου από την πρώτη στιγμή έδωσε δυναμικό παρόν στην επανάσταση, μολονότι η συμμετοχή του δεν είναι τόσο προβεβλημένη όσο των άλλων νομών.Kι όμως οι μάχες που διεξήχθησαν εδώ επηρέασαν καταλυτικά την έκβαση της επανάστασης σε όλη την Κρήτη.
Ο επίσκοπος Ιεραπύτνης Αρτέμιος μύησε τους αρματωλούς των Λασιθιώτικων ορέων Καπετάν Καζάνη από το Μαρμακέτο Λασιθίου ,Αλεξομανώλη από την Κριτσά ,τον Χατζή Αναγνώστη από τη Σύμη, τον Εμμ.Μουρέλλο από το Χουμεριάκο ,τους Γ.Φούσκη και Κουνάλη από το Καινούριο Χωριό (Νεάπολη ),τον Εμμ.Γιανναδάκη από το Βραχάσι ,το Μιχ.Μαγουλάκη από τη Φουρνή και μέσω αυτών το σύνθημα του αγώνα μεταφέρθηκε σε κάθε γωνιά του νομού.
Στην επίσημη έναρξη της επανάστασης την 29η Μαϊου 1821 στην αγία-Λαύρα της Κρήτης ,Παναγία Θυμιανή, μαζί με τους οπλαρχηγούς από τους άλλους νομούς βρέθηκαν και οι παραπάνω από το νομό Λασιθίου καθώς και ο Βασιλακογιώργης από τη Βιάννο και από τη Σητεία ο Κοντός ,ο Σήφης Δερμιτζάκης και ο Μακρής.
Η σφαγή των επισκόπων της Κρήτης και το ξεθεμέλιωμα ολόκληρων χωριών ,όπως στο νομό μας της Ζήρου ,της Ζάκρου και η αιματοχυσία στη μονή Τοπλού στις 26 Ιουνίου 1821 δεν πτόησαν τους αγωνιστές. Ο σουλτάνος Μαχμούτ ο Δ΄ αναγκάστηκε να ζητήσει τη βοήθεια του υποτελούς του Αντιβασιλέως της Αιγύπτου Μωχάμετ Άλυ που προθυμοποιήθηκε να βοηθήσει στην κατάπνιξη της ελληνικής επανάστασης ξεκινώντας από την Κρήτη και προσβλέποντας σε μελλοντική προσάρτησή της. Στα τέλη Μαϊου 1822 αποβιβάζεται στη Σούδα ο Χασάν Πασάς με 10.000 άριστα εκπαιδευμένους άντρες και 500 ιππείς. Αφού προκάλεσε εκτεταμένες καταστροφές στη δυτική και κεντρική Κρήτη στράφηκε προς το νομό μας με κύριο στόχο το Οροπέδιο Λασιθίου που ήταν ο σιτοβολώνας της ανατολικής Κρήτης καθώς και το φυσικό καταφύγιο των επαναστατών.
Επειδή οι επαναστάτες είχαν καταλάβει τις προσβάσεις και η παραβίασή τους ήταν αδύνατη ,ο Χασάν κατευθύνθηκε προς τη Βιάννο ,όπου στρατοπέδευσε. Αρχές Ιανουαρίου του 1823 αφήνει στην Ιεράπετρα το Χουσείν Βέη με 500 άντρες και κατευθύνεται προς το Μεραμπέλλο. Οι αρχηγοί των επαναστατών με 3000 άντρες οχυρώθηκαν στην τοποθεσία Κουτάραντο της Κριτσάς .Η μάχη της Κριτσάς -μια από τις σπουδαιότερες μάχες-κράτησε δύο μέρες .Σε αυτή οι επαναστάτες πέτυχαν περίλαμπρη νίκη ,μόνο που δεν έγινε σωστή αξιοποίησή της .Οι αρχηγοί δεν είχαν πολεμοφόδια ,αν και από καιρό ήδη είχαν στείλει επιστολές προς τη γενική διοίκηση αλλά και σε άλλους οπλαρχηγούς της δυτικής Κρήτης ,προσωπικούς τους φίλους , επισημαίνοντας τη δεινή θέση τους ιδιαίτερα μετά το θάνατο του γενναίου οπλαρχηγού Ζερβονικόλα που διακρίθηκε στις μάχες της Ιεράπετρας. Ζητούσαν ενισχύσεις υποσχόμενοι να παραχωρήσουν την αρχηγία των εδώ επιχειρήσεων. Ο Ι.Μουρέλος διασώζει όλη την επιστολή απ΄όπου σταχυολογούμε τη δραματική έκκληση :»Μη μας αφήσετε να χαθώμεν εδώ ,διότι το κακόν τότε θα έλθει γρήγορα και αυτού» . Από τα παραπάνω διαφαίνεται η έλλειψη οργάνωσης αλλά και οι πολιτικές και προσωπικές φιλοδοξίες που για άλλη μια φορά στην ελληνική ιστορία στάθηκαν σημαντικότερες από τη σωτηρία των απλών ανθρώπων. Η Κριτσά κάηκε από το Χασάν πασά που έστειλε ένα μέρος του στρατού του στο Οροπέδιο σφάζοντας και αιχμαλωτίζοντας πάνω από 400 άτομα ,ένα άλλο στη Σπιναλόγκα λύοντας την πολιορκία της και καίγοντας Ελούντα, Δωριές και Φουρνή ,ενώ ο ίδιος στράφηκε προς τη σκάφη του Μεραμπέλλου καίγοντας τα Λακώνια ,τις Λίμνες , τη χριστιανική συνοικία του Χουμεριάκου ,τις Βρύσες και στρατοπέδευσε στο Καινούριο Χωριό, όπου ξέθαψε και ασέβησε πάνω στο νεκρό πτώμα του Ζερβονικόλα. Κατά τις πυρπολήσεις των χωριών και τις συγκρούσεις σκοτώθηκαν πάνω από 1000 κάτοικοι. Γύρισα τα μάτια δάκρυα γεμάτα κατά το παραθύρι και κοιτώντας έξω καταχιονισμένα τα δέντρα των κοιλάδων. Χειμώνας, Φλεβάρης του 1823.Οι ψυχές του άμαχου πληθυσμού παγώνουν όχι τόσο από το κρύο όσο από φόβο .Πώς θα γλυτώσουν από το γιαταγάνι του Χασάν πασά που σπέρνει το θάνατο; Αποφασίζουν λοιπόν οι κάτοικοι του Καινούριου Χωριού ,της Βουλισμένης ,της Λατσίδας και της Μιλάτου να καταφύγουν στο σπήλαιο της Μιλάτου ελπίζοντας ότι ο Χασάν πασάς θα κατευθυνθεί προς το Ηράκλειο. «Εβγήκανε λοιπόν οι Τούρκοι κι εκοκκινίσανε οι κάμποι του Μεραμπέλλου από τα φέσα» . Βρήκαν όμως άδεια τα χωριά και πάτησαν πείσμα ν΄ανακαλύψουνε την κρυψώνα. Γυρέψανε παντού μα τίποτα .Στη θέση Καμάρι της Λατσίδας συνάντησαν τον προδότη ,το Δερέ ,όπως αναφέρει η μιλαθιώτικη παράδοση ,που πρόθυμα τους οδήγησε απέναντι ακριβώς από το Σπήλαιο. Ο Χουσεϊν Μπέης με 5.000 στρατιώτες πολιορκεί το σπήλαιο. Οι μαχητές του αποκρούουν την επιχειρούμενη έφοδο. Ούτε το κανόνι που έστησαν απέναντι έφερε αποτέλεσμα. Αποθηριωμένος από την άρνηση των πολιορκούμενων να παραδοθούν βομβαρδίζει αδιάκοπα την είσοδο του σπηλαίου .
Με πελέκι βαρύ τη χτυπούν, με σκαρπέλο σκληρό την τρυπούν,
με καλέμι πικρό τη χαράζουν, την πέτρα μου.
Κι όσο τρώει Την ύλη ο καιρός, τόσo βγαίνει πιο καθαρός ο χρησμός απ' την όψη μου:
ΤΗΝ ΟΡΓΗ ΤΩΝ ΝEKPΩN ΝΑ ΦΟΒΑΣΤΕ ΚΑΙ ΤΩN ΒΡAXΩΝ Τ' ΑΓΑΛΜΑΤΑ! (Οδ.Ελύτη ,Άξιον Εστί ,ΤΑ ΠΑΘΗ,Ανάγνωσμα Πρώτο,Γ΄)
Έφτασε τότε με 300 περίπου Σφακιανούς ο Ρούσος Βουρδουμπάς και ο Γεώργ.Τσουδερός και κάνοντας επίθεση όλοι μαζί προξένησαν μεγάλη ζημιά στους Τούρκους. Όμως όταν βγήκαν οι 120 από τους 150 οπλοφόρους που ήταν στο σπήλαιο για να ενισχύσουν τον αγώνα έξω από αυτό , τότε, αναφέρει ο Κριτοβουλίδης , έφυγαν αφήνοντας τους Μεραμπελιώτες μόνους σε φοβερό κίνδυνο. Το αληθινό δράμα εκτυλισσόταν μέσα στο σπήλαιο ,όπου για 20 μερόνυκτα στοιβάζονταν χιλιάδες ψυχές σε απάνθρωπες συνθήκες ,αφού εκτός από την πείνα και τη δίψα έπρεπε να ανεχτούν και τη δυσοσμία από τα νεκρά πτώματα. 40 παιδιά γεννήθηκαν εκείνη την περίοδο στο σπήλαιο.
Τα μάτια η πείνα εμαύρισε στα μάτια η μάνα μνέει ,ανήμπορη να ανταποκριθεί στο ρόλο που της όρισε η φύση και της στέρησε ο παρά φύσιν πόλεμος. Γίνεται το σπήλαιο ,για να θυμηθούμε το Σολωμό, ένα μικρό αλωνάκι όπου συνθλίβεται η ανθρώπινη ψυχή από τις μυλόπετρες εσωτερικών και εξωτερικών πειρασμών. Παραμένει όρθια όμως .Δεν παραδίνεται. Χρειάστηκε να βάλουν οι Τούρκοι φωτιά στον πόρο του σπηλαίου μαζεύοντας δροσερές φασκομηλιές κι αγκαραθιές .Γέμισε τότε το σπήλαιο καπνούς. Πνίγονταν μέσα οι άνθρωποι.
Μπροστά στην αποπνιχτική αυτή κατάσταση οι πολιορκημένοι αποφάσισαν τη νύκτα της 23ης Φεβρουαρίου του 1823 ηρωική έξοδο .Πρώτοι βγαίνουν οι 30 οπλοφόροι που είχαν μείνει μέσα και πέφτουν αμέσως νεκροί από το γιαταγάνι των Τούρκων. Ο κύκλος της βίας για να ολοκληρωθεί θέλει να σφάζονται οι ηλικιωμένοι ,να ακρωτηριάζονται ή να καίγονται ζωντανοί οι ιερείς και τα γυναικόπαιδα να οδηγούνται στα σκλαβοπάζαρα. Το δράμα της κερα-Φροσύνης εδώ έχει το όνομα Σμαράγδα η Καινουριοχωρίτισσα που ξεφεύγει από την πορεία των αιχμαλώτων και πνίγεται σε μια στέρνα στην περιοχή Αγόροι.
Ο Μιλαθιώτης Χαρίλαος Τερζάκης περιγράφει με τους στίχους του την πορεία προς το θάνατο : Θρήνος κλαυθμός και οδυρμός ,λαγκάδια αντιλαλούσαν, ως κι οι πέτρες εδάκρυζαν απ΄όπου κι αν περνούσαν Σκεφθείτε δα τα χάλια ντος ,τσι πείνες οπού είχαν σ΄τσ ΄Αγόρους όταν φτάσανε ,γυναίκες επνιγήκαν. «Υπάρχει στον κόσμο τούτο ένας μυστικός νόμος ,σκληρός κι απαραβίαστος ,γράφει στον καπετάν Μιχάλη ο Καζαντζάκης .Το κακό πάντα στην αρχή θριαμβεύει και πάντα στο τέλος νικάται. Θαρρείς κι είναι απαραίτητος αγώνας πολύς κι ιδρώτας πολύς ,για να εξαγοράσει ο άνθρωπος το δίκιο του-κι η ελευθερία είναι το πιο ακριβαγόραστο αγαθό. Δε δίνεται δωρεάν μήτε από τον άνθρωπο μήτε από το θεό ». Κείνοι που επράξαν το κακό - τους πήρε μαύρο σύγνεφο :Ο αιμοβόρος Χασάν Πασάς θα βρει το θάνατο πέφτοντας από το άλογό του στο Καστέλι Πεδιάδος.
Οι Κρητικοί θα πληρώσουν πολύ φόρο αίματος αλλά θα δουν την ημέρα της ελευθερίας και της Ένωσης με την Ελλάδα την 1η Δεκέμβρη του 1913 συμπληρώνοντας ως τώρα έναν αιώνα ελεύθερης ζωής που θα σημαδευτεί κι από άλλους αγώνες για την ελευθερία μέχρι να νικηθεί ο Φασισμός στις 9 Μαϊου 1945. Στην περίπτωση του σπηλαίου Μιλάτου όμως ,όπως και σε κάθε περίπτωση πολέμου ,τα θύματα είναι κυρίως ο άμαχος πληθυσμός. Τι σημασία έχει αν στο σπήλαιο βρίσκονταν 3.500 ή 2.500 ή 1000 άνθρωποι. Αρκεί που ήταν άνθρωποι .
Όπως στο Αρκάδι ή στο Μεσολόγγι δε μετρήθηκαν τα θύματα ,αναρωτιέμαι γιατί τόση σχολαστικότητα στην περίπτωση της Μιλάτου . Δεν υπάρχει τίποτα πιο ιερό από ένα ανθρώπινο σώμα που βασανίζεται ,κατά τον Ι.Καμπανέλη. Και το δράμα της εξόδου του Σπηλαίου Μιλάτου κάνει τον τόπο ιερό .Εδώ αγωνίστηκαν και μαρτύρησαν άνθρωποι ,λόγω έλλειψης οργάνωσης , σχεδιασμού ,πολιτικών διαφορών των οπλαρχηγών που επέτρεψαν στο κακό και τη βία να επικρατήσουν. Τον πόνο της θηριωδίας τον νιώθουμε και σήμερα.
Όχι γιατί στέρεψαν τα παυσίλυπα της εποχής μας, όπως τα πλούσια αποπροσανατολιστικά θεάματα της τηλεόρασης , αλλά γιατί δε διδαχτήκαμε από την ιστορία μας ,δεν νιώσαμε την ιερότητα του τόπου μας και τον βλάπτουμε ποικιλοτρόπως, θελήσαμε να υπηρετήσουμε τα οικονομικά μεγέθη, τους αριθμούς και ξεχάσαμε τον άνθρωπο. Αρνηθήκαμε τους νεκρούς μας.
Ο νέος ποιητής Νίκος Σκούτας βάζει τα πράγματα στη θέση τους, με το ποίημά του : «Εικονολάτρης» «Μου αρέσουν οι παρελάσεις και οι δοξολογίες στις εθνικές επετείους, οι ορκωμοσίες και οι πανηγυρικές συνεδριάσεις, οι συγκεντρώσεις, οι μαχητικές πορείες οι διαδηλώσεις, οι συνελεύσεις των εργατών και των μαθητών. Δεν βρίσκω διάσταση σε αυτό.
Πιστεύω στη δύναμη των εικόνων. Προσεύχομαι σε αυτές. Προσδοκώ επανάσταση νεκρών»
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ :Άπαντα Μ.Διαλλινά, «Ιστορία της Κρήτης» του Ι.Δ.Μουρέλου και Θεοχάρη Δετοράκη ,Το Λασίθι εις τον Αγώνα του Μιχαήλ Ηλ.Κοζύρη .
ΑΝΝΑ ΜΑΜΟΥ, Φιλόλογος
Αναδημοσίευση από το ιστολόγιο ΦΩΝΗ ΕΝ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ
